Gözümüz gibi besleyip büyüttüğümüz sebzelerimizin böceklenmesi karşısında zaman zaman çaresiz kalmışızdır. Aklımıza ilk böcek ilaçları gelse de, pestisitlerin verdiği zarar ne yazık ki yararının çok çok üstünde kalmaktadır. Bu durumda sebze ve meyvelerimizi zararlı böceklerden doğal yöntemlerle korumak mümkün müdür? 

Doğal tarımda amaç, ekosistemin işleyişine zarar vermeden doğanın güçlerinden azami ölçüde yararlanmaktır. Doğanın güçlerinden yararlanmanın birkaç yolunu sizler için özetledik. Ancak öncesinde bazı kavramları bilmekte yarar var.

• Avcı: Zararlı böcekleri yiyen yararlı böceklerdir.
• Parazitoid: Zararlı böceklerin yumurta, larva, pupa ve erginleri üzerine ya da içerisine yumurta bırakan ve ergin öncesi dönemini onların içerisinde beslenmek suretiyle devam ettiren ve böylece ölümlerine neden olan canlılardır.
• Patojen: Zararlı böcekleri hastalandıranlar canlılardır.
• Davetçiler: Bahçenize yararlı böcekleri çeken bitkilerdir.
• Böcek Kovucular: Bahçenizdeki zararlı böcekleri uzaklaştıran yararlı bitkilerdir. 

1) Bahçemizde avcı/faydalı böceklerden yararlanmak

Doğada tüm canlılar birbirine beslenme zinciri ile bağlıdırlar. Ekosistem adını verdiğimiz bu sistemde her bir canlı bir diğerinin besini olmaktadır. Sebze bahçelerimizi zararlılardan korumak için bu beslenme zincirinin işleyişinden yararlanabiliriz. Bazı avcı böcekler bahçemize giren zararlı böceklerle beslenerek, onları kontrol altında tutmakta ve böylece bahçelerimizi doğal yollarla korumaktadırlar. Bunlardan bazılarını sıralayacak olursak;   

Uğur Böceği:

Uğur böcekleri çeşitli böceklere, özellikle yaprak bitlerine, kabuklu bit, akarlar, patates böcekleri ve beyaz sineklere karşı doğal bir düşman olduklarından sayısız fayda sunar. Tek bir uğur böceği, ömrü boyunca yaklaşık 5.000 yaprak biti yiyebilir (günde yaklaşık elli böcek). Sonuç olarak, bahçenizdeki zararlıları kontrol etmek için mükemmeldir. Bu yararlı böcekleri bahçenize çekmek için, karahindiba, eğrelti otu, durakoyu gibi bitkileri bahçenize ekebilirsiniz. Uğur böceği polenlerden (böceklerin yanı sıra) hoşlandığından, Melekotu, çuhaçiçeği ve beyaz deliotu (mine/alisyum) gibi çiçekler de bu küçük böcekleri çekmede etkilidir. Bir uğur böceği varlığını sürdürmek için bir başka etkili strateji, bahçenize yaprak bitlerini çeken lahana ve turp gibi (tuzsuz bitkileri) ekmektir. Bu yararlı böcekler mutlaka ama mutlaka bahçelere çekilmelidir.

Peygamber Devesi:

Peygamberdevesi, sinekler, hamam böcekleri, tırtıllar, cırcır böcekleri, çekirgeler ve güveler de dâhil olmak üzere çok çeşitli böceklerle beslenir. Peygamberdevesi de gelişmek için suya ihtiyaç duyar. Bu nedenle küçük bir kaya (ya da çakıl) tabakası ile sığ su tabaklarını yerleştirmek de yardımcı olur. Saman veya ot öbeklerinin eklenmesi, bölgedeki diğer avcılardan gizlenmeleri için etkili bir araç sağladığı için peygamberdevelerini çekmede de etkilidir. Bununla birlikte, peygamberdevesi hakkında dikkat edilmesi gereken önemli bir husus, peygamberdevesi (mantis) nüfusunun kontrol edilmediği takdirde zarar verebileceğidir. Bunun nedeni, mantislerin faydalı ve zararlı böcekler arasında ayırım yapmamasıdır. Diğer gıda kaynakları mevcut değilse, uğur böceği ve arılar gibi yararlı böcekleri tüketmesidir.

Bombus Arıları:

Bombus arıları (ve genel olarak çoğu arıların), bitkilerin döllenmesine yardımcı olmaları nedeniyle faydalı bir katkı sağlar. Arılar bir çiçekten diğerine giderken, polen taneleri arıya yapışır ve arı üzerlerine geldiğinde diğer bitkilere aktarılır. Bu süreç “tozlaşma” olarak bilinir. Bombus arıları her türlü hava koşulunda tozlaşır ve ABD’de her yıl meydana gelen toplam tozlaşmanın yaklaşık üçte ikisinden sorumludur. Sonuç olarak, bombus arıları bitkilerin büyümesi ve gelişmesi için hayati öneme sahiptir.

Bombus arısı  çiçekleri ve çiçeklenme meyvelerini / sebzelerini sever. Kelebek otu, gelincikler ve zambaklar özellikle favorileridir.

Toprak/Yer Böcekleri:

Yer böcekleri bu listedeki diğer böceklere benzer şekilde bitki zararlılarını avlayan yırtıcı bir türdür. Geceleri ortaya çıkan bu küçük böcekler, sümüklüböcek, salyangoz, lahana kurtçukları, karıncalar, yaprak bitleri ve tırtıllar ile beslenir. Bir yer böceği, tek başına, kısa ömrü boyunca elliden fazla tırtıl yiyebiliyor. 

Böcek öldürücü ilaçların (pestisit) aşırı kullanımı nedeniyle bugün bahçelerimizde faydalı böcekleri görmek pek kolay değil. O nedenle faydalı böcekleri bahçemize çekmenin en etkili ve doğal yolu davetçi bitkilere bahçemizde yer vermek olabilir.

2) Bahçemize davetçi bitkiler dikmek 

Davetçi bitkiler, başta arı ve uğur böceği olmak üzere birçok faydalı böceği, renkleri ve salgıladıkları koku ile bahçenize çekerler. Mesela uğurböceklerini bahçenize çekmenin en etkili yolu, ayçiçeğini bahçenizden eksik etmemektir. Aşağıda bahçenize yararlı böcekleri çekecek bitkileri bulabilirsiniz.

• Melek otu (angelica): Neuroptera (zar kanatlılardan bir böcek, larvaları afitlerle beslenir), uğurböcekleri ve parazitik yabanarılarını çeker.

• Anason: Parazitik yabanarısı, tachina sineği (larvaları parazitler ve diğer böceklerle beslenir) ve uğur böceklerini çeker.

• Borago officinalis: Arıları çeker.

• Kimyon: Parazitik yaban arılarını ve sinekleri çeker.

• Yaban sümbülü (Nepeta cataria): Parazitik yabanarılarını ve arıları çeker.

• Latin çiçeği: Kın kanatlılar ve örümcekler, toprak böceği (Zabrus tenebrioides Goeze) için sığınakları olur.

• Kaya teresi: Arıları çeker, kın kanatlılar, toprakböceği ve örümcekler için sığınak olur.

• Alman sarı papatyası (chamomile): Syrphid sineğini ve parazitik yabanarılarını çeker.

• Frenk maydanozu (Anthriscus cerefolium): Syrphidleri ve parazitik yaban arılarını çeker.

• Köri bitkisi: Parazitik yabanarısı, sinekleri ve diğer avcı böcekleri çeker.

• Dereotu: Uğurböceklerini, yabanarılarını, örümcekleri, süprüntü sineği (hoverfly) ve kın kanatlıları çeker.

• Rezene: Süprüntü sineği (hoverfly), parazitik yabanarısı, uğurböcekleri, Tachinidae sinekleri çeker.

• Lavanta: Arıları çeker.

• Yaban kerevizi (Levisticum officinale): Yararlı yabanarılarını çeker ve toprak böceği (ağılı böcek) için korunak sağlar.

• Maydanoz: Eğer çiçeklenmesine izin verilirse, parazitik arıları çeker.

• Sedefotu (Ruta graveolens): Tırtır sineğini ve avcı yabanarılarını çeker.

• Nane: Avcı yabanarılarını ve sinekleri çeker, örümcekler için sığınak olur.

• Artemisia annua: Parazitik yabanarılarını ve syrphid sineklerini çeker.

• Tatlı horozgözü (Myrrhis odorata): Maydanozgillerden bir bitki olup, yararlı yabanarılarını ve sinekleri çeker.

• Bergamot (Monarda Didyma): Arıları ve parazitik yabanarılarını çeker.

• Liatris spicata: Parazitik yabanarılarını, süprüntü sineklerini, kelebekleri ve sinekkuşu güvesini (hummingbird moth - Hemaris thysbe) çeker.

• Yıldız çiçekleri: Çok çeşitli yararlıları çeker.

• Solidago Virga-aurea:  Çok çeşitli yararlıları çeker.

• Dayanıklı kasımpatı: Uğurböceklerini, parazitik yabanarılarını çeker.

• Lavantin: Avcı kın kabuklu böcekler için sığınak sağlar.

• Renkli papatyalar: Tachinidae sinekleri, parazitik yabanarılarını ve diğer yararlıları çeker.

• Scabiosa columbaria: Süprüntü sineklerini ve tachinidae sineklerini çeker.

• Ekinezya: Yararlı yabanarılarını, sinekleri ve örümcekleri çeker.

• Civanperçemi: Süprüntü sineklerini, uğurböceklerini ve parazitik arıları çeker.

• Hünkarbeğendi (Iberis amara): Sprüntü sineklerini çeker ve toprakböceklerini korur.

• Peygamber çiçekleri: Yararlılar için muhteşem bir nektar kaynağıdır.

• Kara gözlü suzan sarmaşıkları: Süprüntü sineklerini ve parazitik yabanarılarını çeker.

• Gaillardia çiçekleri: Yararlılar için muhteşem bir nektar kaynağıdır.

• Osteospermum (Afrika papatyası): yararlılar için muhteşem bir nektar kaynağıdır.

• Aynısefa: Pek çok çeşit yararlıyı çeker.

• Calliopsis: Süprüntü sineklerini, spined soldier bug (Podisus maculiventris) ve Tachinidae sineklerini çeker.

• Kosmoz: Süprüntüsineklerini, parazitik yabanarılarını, Tachinidae sineklerini ve arıları çeker.

• Cüce sabah sefası: Süprüntüsinekleri ve uğurböceklerini çeker.

• Gazanya: Uğurböceklerini ve spined soldier bug (Podisus maculiventris) çeker.

• Kadife çiçeği: Süprüntüsineklerini ve parazitik yabanarılarını çeker.

• Meksika ay çiçeği: Yararlı yaban arısı ve sinekleri, spined soldier bug (Podisus maculiventris) çeker ve örümceklere sığınak sağlar.

• Ayçiçeği: Süprüntü sineklerini, Neuroptera, parazitik yaban arıları, Tachinidae sineklerini ve arıları çeker.

• Brachycome iberidifolia (swan river daisy): Tachinidae sineklerini çeker.

• Tatlı deliotu/kuduzotu (Alyssum): Toprak böceklerini ve örümcekleri çeker ve onlara sığınak sağlar.

• Zinya çiçeği: Uğurböceklerini, parazitik yabanarılarını ve sinekleri ve arıları çeker.

3) Bahçemizde böcek kovucu bitkilere yer vermek 

Böcek kovucu bitkiler, zararlı böcekleri kokularıyla bahçenizden uzak tutan bitkilerdir. Yararlı böcekleri bahçemize çekmenin yanı sıra, zararlı olanları da uzak tutan bazı bitki türlerinin oldukça eski zamanlardan bu yana kullanıldığını görmekteyiz. Biberiye, dereotu, civanperçemi, fesleğen, lavanta, Latin çiçeği, nane, kadife çiçeği gibi bitkiler hem zararlıları uzak tutar, hem de yararlı böcekleri bahçenize çekerler. Zararlı böcekleri bahçenizden uzak tutacak diğer bitkileri aşağıda bulabilirsiniz.

Pire Otu: Latincesi Chrysanthemum cinerariaefolium olan pire otu, bilinen en eski böcek kovucu bitkidir. Zararlı böcekleri felç ederek kontrol altına alan pire otunun tek dezavantajı güneş ışınlarına karşı hassas olmasıdır. Bitkinin çiçeklerinden yapılacak solüsyon ürünlere sıkıldığında güneş ışınları tarafından hızlıca parçalanarak etkinliğini kaybedebilmektedir. O nedenle daha gölgeli, güneş ışınlarının kontrol altında olduğu seralarda kullanılabilir, ayrıca tekrarlamak da gerekebilir.

Azadiraktin: Azadirachta indica, yani Tesbih (Neem) Ağacından elde edilen bir etken maddedir. Günümüzde oldukça popüler olan tesbih ağacı, bilhassa çekirge istilasında rüştünü ispatlamıştır. 1959’da Sudan’daki çöl fırtınalarıyla gelen toplu çekirge istilasında bir Alman botanikçi olan Heinrich Schmutterer milyarlarca çekirgenin her ağaca saldırdığı, ancak Tesbih ağacına dokunmadığını gözlemlemiştir. Bugün 30’un üzerinde preparatı ticari olarak kullanılmaktadır. 

Sarımsak: Allium sativum

Uzun yıllardır sarımsağın böcek uzaklaştırıcı etkisi bilinmektedir. Ancak kokusu geniş tarımsal alanda kullanımının önündeki engel olmuştur. Sarımsaktaki bu böcek kovucu etkinin bitkinin kükürt içeren sekonder metabolitlerinden kaynaklandığı düşünülmektedir. Genellikle depolanmış ürün zararlılarına karşı kullanılır. Sarımsağın lahana ve marul zararlılarının etkisini önemli ölçüde azalttığı belirtilmiştir. 

Capsaisin: Daha çok biberden tanıdığımız, bitkide acı lezzeti veren bileşiktir. Genel böcek ve akar zararlıları için uzaklaştırıcı etkilidir. Ancak bal arıları ve faydalı böcekler üzerinde toksik olabilen etkileri nedeniyle dikkatli kullanılmalıdır.

İnsektisit ve herbisit amaçla bahçelerimizde de sıklıkla yer verdiğimiz uçucu yağ salgılayan diğer bitkilerden bazıları ise, Adaçayı (Salvia spp.), Anason (Pimpinella anisum), Biberiye (Rosmarinus officinalis), Fesleğen (Ocimum basilicum), Kekik (Origanum spp.), Kimyon (Cuminum cyminum), Nane (Mentha spp.), Pelinotu (Artemisia spp.), Dereotu (Anethum graveolens)’dur. Bunlar gibi birçok aromatik bitki, başta Sitophillus ve Bruchus gibi pek çok depo zararlısına karşı fumigant etki yaratarak uzaklaştırıcı ve öldürücü etkide bulunur.

4) Tuzak bitkilerden yararlanmak 

Zararlı böceklerin sevdiği bazı bitkiler, ana ürünün çevresine dikilebilir. Buraya toplanan böcekler daha sonra imha edilerek çoğalmalarının önüne geçilebilir. Böylece esas yetiştirmek istediğimiz bitkileri rahat bırakmalarını sağlayarak daha sağlıklı bitkiler yetiştirebiliriz. 

Tuzak bitkilere birkaç örnek verecek olursak, kadife çiçeği başta karnabahar olmak üzere birçok sebze için iyi bir tuzak bitkisidir. Domates için patates ve mısır iyi birer tuzak bitki olurken, soya fasulyesi için de sırık fasulyeyi kullanabiliriz. Son zamanlarda keten, şalgam turpu ve kırmızı mercimeğin de tuzak bitki olarak kullanıldığını görmekteyiz. Tuzak bitki listesi ve etkili oldukları zararlıların listesini buradan indirebilirsiniz. 

 5) Ev yapımı böceksavar reçeteler kullanmak 

Bahçenizi kurarken bitkilerinizi zararlılardan korumanın doğal yollarını sizler için özetlemeye çalıştık. Peki bu hazırlıkları öncesinde yapmammış olanlar, bitkilerini saran zararlılara karşı ne yapabilirler? Evde hazırlayabileceğiniz basit birkaç reçete ile yaprak bitlerinden ve başka zararlı böceklerden kolayca kurtulabilirsiniz. İşte birkaç ev yapımı böceksavar yöntem:

Arapsabunu ve yağ karışımı

1 litre sıcak suya 2 yemek kaşığı arapsabunu koyarak iyice karıştırın. Soğuyunca 1 çay kaşığı yemeklik sıvı yağ ekleyin. Karışımı çalkalayın. Bitkinin meyvelerine çok gelmeyecek biçimde yaprak biti olan yerlere fısfıslayın. Bu reçeteyi sadece yaprak bitleri için değil, kırmızı örümcekler, unlu bitler, beyazsinekler ve bazı kelebek larvalarından kurtulmak için de kullanabilirsiniz. Gül gibi daha hassas süs bitkilerine uygularken yaklaşık 1 litre daha su ekleyerek karışımın seyreltilmesi iyi olacaktır.

Acı kırmızıbiber

Acı kırmızı toz biberi doğrudan veya biraz suyla karıştırarak bitki üzerine fısfıs yapabilirsiniz. Acı biber; kedi, köpek, salyangoz, kemirgenler ve daha birçok böceğin vereceği zararları engeller.

Sirkeli su

Bir ölçü su ile bir ölçü elma sirkesi veya beyaz sirkeyi karıştırın ve böceklere fısfıslayın. Ayrıca bu karışım, yabani otlar ile karıncalara da etkilidir.

Sarımsak ve acı kırmızıbiber karışımı

Dört diş sarımsağı ezin. Üzerine 2 çay kaşığı sıvı yağ ve 1 çay kaşığı acı kırmızıbiber ekleyip karıştırın. Üzerine 1 litre su dökün ve kapalı kapta bir gün bekletin. Karışımı süzgeçten geçirin. Üzerine 4 litre su ekleyin ve çalkalayın. Oluşan karışımı böceklerin üzerine fısfıslayın. Yaprak bitleri, kırmızı örümcekler, beyazsinekler, kelebek larvaları, çekirge, salyangoz ve sümüklü böcekleri kaçırır. Süs bitkilerindeki böcekler için de etkilidir.

Sağlıcakla kalın… 
Ülkemiz ve Biz Tarım Çalışma Grubu

Kaynakça

A.  Altun, Ayçin, (Orcid ID: 0000-0002-9425-281X), Organik Tarımda Zararlılarla Mücadele Yöntemleri, MAS Journal of Applied Sciences 7(2): 400–409, 2022, 1GAP Tarımsal Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü, Şanlıurfa 

Güçlü, Şaban ve Ark., Entegre Zararlı Yönetiminde Tuzak Bitki Kullanımı, Atatürk Ü.Zir.Fak.Der. 28 (2), 318-330,1997

Tanrıkulu, Yücel, Organik Tarımda Zararlılarla Mücadele Yöntemleri, Yüksek Lisans Tezi, 2019

Yetkin, M. Ali, Organik Tarımda Bitki Koruma Yöntemleri, Samsun İl Tarım Müdürlüğü, Çiftçi Eğitimi ve Yayım Şubesi, 2010 

https://tr.wikipedia.org/wiki/Biyolojik_m%C3%BCcadele_(tar%C4%B1m) (12.04.2024 Saat 16:30)

BU KAMPANYAYA NASIL DESTEK OLABİLİRSİNİZ?

1) Ektiğiniz, yetiştirdiğiniz sebzelerin bir fotoğrafını "Ülkemiz ve Biz" hesabını veya #ÜlkemizveBiz etiketini ekleyerek sosyal medyada paylaşarak,
2) Doğal yöntemlerle sebze meyve yetiştirme konusunda çevrenizi bilgilendirerek,
3) Uzmanlık alanınıza giriyorsa, tarım, sebze, meyve yetiştirme konusunda Ülkemiz ve Biz'de Eğitim Atölyesi açarak,
4) Bu kampanyayı WhatsApp ve sosyal medya hesaplarınızda paylaşarak,
5) Ülkemiz ve Biz'in yaptığı birbirinden güzel ve faydalı çalışmalara gönüllü olarak katılarak bizlere destek olabilirsiniz.

El ele vererek, birbirimize değer katarak ülkemiz ve toplumumuz için daha güzel bir gelecek hazırlayabiliriz. Biz buna inanıyoruz.